Pred Upravnim sudom Crne Gore se vodi spor između Opštine Tuzi i Ministarstva kulture i medija zbog zahtjeva da se Osnovna škola „Jedinstvo“ u selu Skorać preimenuje u „Ded Đon Ljulji (Dede Gjon Luli)“ u čast vođe Malisorskog ustanka protiv Osmanske vlasti.

Iz Opštine su se žalili Upravnom sudu nakon što je Ministarstvo kulture i medija u decembru 2023. godine odbilo zahtjev da se škola preimenuje, navodeći da je vođa albanskih ustanika veći dio života djelovao protiv Crne Gore. Opštinska uprava tražila je da se poništi rješenje ministarstva, pozivajući se na član 27 Zakona o upravnom sporu u kome se navodi da su organi lokalne uprave nadležni za poslove kulture i građevinarstva dužni da spriječe bespravno podizanje spomen-obilježja.

„Ministarstvo pogrešno citira istorijske izvore s obzirom da je Dede Gjon Luli od samog početka aktivan za prava svog naroda. Od rane mladosti je poznat kao protivnik osmanske vlasti, tako da je često bio među glavnim akterima kada dolazi do neke pobune u Malesiji…. Dede Gjon Luli nije bio okupator niti fašista kako se navodi u rješenju ministarstva“, navodi se u tužbi Opštine Tuzi.

Dede Gjon Luli Dedvukaj rođen je 1840. u selu Bardhaj u Malesiji, a poznat je kao vođa Malisorskog ustanka 1911. godine u kome su za mjesec dana ustanici uspjeli da oslobode cijelu Malesiju, izuzev Šipčanika. Najveće borbe između albanskih ustanika i osmanske vojske vođene su na brdu Dečić iznad Tuzi, a ustanici su dobijali vojnu pomoć Crne Gore. Ustanak u Malesiji ugušen je u avgustu 1911. nakon dolaska dodatnih osmanskih trupa i zatvaranja granice sa Crnom Gorom.

U zahtjevu Opštine Tuzi koji je Ministarstvu kulture i medija dostavljen u novembru 2023. godine navodi se da školu u Skoraću treba da nosi ime po Dede Gjon Luliju jer je bio poznat i po insistiranju na obrazovanju Albanaca u Malesiji i podržavanju inicijative za otvaranje škole u Hotima, oblasti u Malesiji.

Iz Opštine su se tada pozvali na član 1 Zakona o spomen-obilježjima kojim se spomen-obilježjima, između ostalog, njeguju ljudski ideali i kulturno-istorijske tradicije i odaje počast borcima za slobodu.

Ministarstvo se u odgovoru iz februara 2023. godine pozvalo na član 8 Zakona o spomen-obilježjima prema kojem se spomenik ne može podići licu koje je bilo saradnik okupatora. Iz Ministarstva su ocijenili da je biografija Dede Gjon Lulija sporna iako je poznat po organizovanju Malisorskog ustanka.

„U tom periodu crnogorski interesi su se poklapali sa težnjama albanskih prvaka i sarađivali su u ostvarenju zajedničke zamisli tj. proširenja oslobodilačkih akcija… Od Prvog balkanskog rata 1912-1913. godine, dio albanskih vođa, među kojima je i Dede Gjon Luli, prave zaokret u politici i pripadaju albanskim nacionalistima koji pod snažnim uticajem Austrougarske djeluju uglavnom protiv interesa Crne Gore“, navodi se u odluci koju je potpisala ministarka Tamara Vujović.

Odluke ministarstva i opštine dostavljene su BIRN-u na osnovu zahtjeva za slobodan pristup informacijama.

Sudski spor zbog spomenika u Bardhaju

Opština Tuzi i Ministarstvo kulture i medija već su vodili sudski spor nakon što je u septembru 2019. godine ministarstvo odbilo zahtjev za podizanje spomenika Dede Gjon Luliju ispred njegove rodne kuće u selu Bardhaj. Pozivajući se na inicijativu fondacije „Malsia e Madhe“ iz Njujorka, Opština Tuzi je u septembru 2019. uvrstila spomenik vođi ustanika u godišnji program za podizanje spomen-obilježja, navodeći da se radi o „herojskoj ličnosti u kojoj se prožima svo žrtvovanje albanskog naroda“.

Odlukom koju je u novembru 2019. potpisao tadašnji ministar Aleksandar Bogdanović inicijativa je odbijena uz obrazloženje da prema zakonu nije dozvoljeno podizati spomen-obilježje za lice koje je bilo saradnik okupatora i licu koje je u istoriji Crne Gore imalo negativnu ulogu. Iz ministarstva su tada pojasnili da je vođa albanskih ustanika tokom Prvog svjetskog rata koegzistirao sa austrougarskim vlastima i djelovao protiv savezničkih snaga, među kojima se nalazila i Crna Gora.

Iz ministarstva su tada upozorili da je spomenik već podignut ispred porodične kuće Dede Gjon Lulija u selu Bardhaj, podsjećajući da je Uprava za inspekcijske poslove u septembru 2019. tražila od lokalnih vlasti da spomenik uklone u roku od 15 dana. Uprava za inspekcijske poslove je tada utvrdila da je spomenik podignut bez saglasnosti nadležnog organa i znanja organa lokalne uprave.

Nakon što su se iz Opštine Tuzi žalili da rješenje ministarstva ne sadrži koji su to relevantni istorijski izvori na koje se poziva, Upravni sud je u decembru 2019. godine potvrdio odluku po zabrani podizanja spomenika. Iz Opštine Tuzi su tražili od Vrhovnog suda da preispita odluku Upravnog suda, ali je njihova žalba odbačena u januaru 2023. godine.

Ministarstvo kulture i medija je u međuvremenu odobrilo zahtjev Opštine Tuzi za podizanje spomen-ploče učesnicima Malisorskog ustanka u Mjesnoj zajednici Traboin. U predlogu Opštine Tuzi navodi se da će se spomen-pločom odati počast poginulim ustanicima.

„Ustanak je podržala Kraljevina Crna Gora, konkretnu podršku su pružali Crnogorci iz Kuča i Fundina. Svi su imali isti cilj oslobađanje od retrogradne vlasti koja je uništavala zemlju, uskraćivala mir i slobodu, uskraćivala pravo na identitet i vjeru“, navodi se u odluci Opštine.

Skenderbeg i Majka Tereza nisu sporni

Ministarstvo kulture i medija je odobrilo zahtjeve za podizanje spomenika Spomenik Đerđu Kastriotu Skenderbegu u Tuzima i u Zatrijepču. Ministarstvo je u decembru 2022. godine odobrilo zahtjev Opštine za podizanje spomenika Skenderbegu na trgu u blizini srednje škole „25. maj“ u Tuzima, navodeći da je predlog u saglasnosti sa članom 11 Zakona o spomen-obilježjima prema kojem se spomenik može podići istaknutoj ličnosti i borcu za slobodu.

„Đerđ Kastriot Skenderbeg je jedna od najznačajnijih ličnosti u istoriji borbe balkanskih naroda za oslobođenje i nezavisnost… Osim toga, bio je u tijesnim, prema nekim istoričarima čak i u srodničkim odnosima sa feudalnom dinastijom Crnojevića, zbog čega je tokom čitavog svog vojevanja održavao dobre odnose sa pomenutom dinastijom i doprinosio njihovoj borbi protiv okupatora“, navodi se u predlogu Opštine Tuzi.

Ministarstvo je u januaru 2019. prihvatilo i zahtjev da se ispred osnovne škole „Đerđ Kastrioti Skenderbeg“ u selu Zatrijebač postavi bista albanskog nacionalnog heroja. U zahtjevu za davanje saglasnosti navodi se da se bista Skenderbegu podiže povodom 550 godina od njegove smrti. Osnovna škola u Zatrijepču osnovana je 1887. godine i od 1968. godine odlukom Skupštine Opštine Titograd nosi ime albanskog nacionalnog heroja.

„U više navrata naši iseljenici zvanično su se obratili upravi škole sa željom da vlastitim sredstvima postave bistu ispred zavičajne škole u Zatrijepču uključujući i dodatne radove na uređenju eksterijera i prostornog ambijenta jer ustanova nema ograđeno školsko dvorište“, navodi se u zahtjevu koji je potpisao direktor škole Zef Đuravčaj.

Ministarstvo kulture i medija je u oktobru 2022. godine podržalo zahtjev Opštine Tuzi da vrtić u toj opštini nosi ime Majka Tereza, navodeći da je predlog u skladu sa zakonom.

„Ministarstvo generalno podržava predlog imajući u vidu da se njime simbolizuju vječne vrijednosti koje je potrebno njegovati i postavljati kao primjer filantropije i širenja mira i ljubavi među ljudima“, navodi se u odluci.