Bitolj je ovih dana magnet za turiste. Ljudi sa svih strana dolaze kako bi uživali u istorijskom centru, šetali i pili kafu na Širokom sokaku, najljepšoj ulici u Sjevernoj Makedoniji, te upijali njenu ležernu, boemsku atmosferu. Međutim, ono što većina posjetilaca ne zna je da ispod tog šarma leže hiljade komada neeksplodiranih ubojitih sredstava iz Prvog svjetskog rata.

„Grad i okolina doslovno leže na tepihu od bombi, i niko ne može reći njihov tačan broj“, izjavio je za BIRN Dane, vlasnik restorana na Širokom sokaku.

„Ovaj dio ulice očišćen je prije petnaestak godina tokom rekonstrukcije, ali inače, čak i za vrijeme manjih građevinskih radova, gdjegod da kopaš, možeš očekivati da pronađeš nešto eksplozivne prirode“, dodao je.

Iako u skorije vrijeme nije bilo povrijeđenih zbog bombi ispod zemlje, čini se da su stanovnici Bitolja razvili opušten pristup takvim otkrićima.

„Osim ako ne pronađeš stotinu ili hiljadu bombi, to nije vijest“, našalio se Dane.

Najviše bombardovan grad na Balkanu

Tradicionalno centar trgovine i obrazovanja te stjecište intelektualaca, Bitolj još uvijek nosi nadimak „grad konzula“. Tokom posljednjih decenija Osmanskog carstva krajem 19. i početkom 20. vijeka, u ovom gradu nalazili su se konzulati 12 zemalja, što mu je davalo multikulturnu i „evropsku“ atmosferu.

Prvi igrani film na Balkanu snimila su braća Manaki baš u tom gradu 1903. godine, dok je osnivač moderne turske države, Mustafa Kemal Ataturk, u Bitolju pohađao vojnu akademiju – što su i danas ponosno spominjane činjenice.

Ova era naglo je prekinuta tokom Velikog rata 1914-1918, kada je Bitolj, tada poznat kao Monastir, postao ključna tačka „solunskog“ fronta. Bugarska, tada saveznik Njemačke, zauzela je grad 1915. godine, a snage Antante (Francuske, Britanije, Rusije, Italije i Srbije) vratile su ga pod svoju kontrolu 1916. Dvije godine branili su grad od žestokih napada Bugara i Njemaca prije nego što su probili front i potisnuli ga dalje na sjever.

Tokom tog perioda, grad je bio izložen svakodnevnom bombardovanju sa svih strana, uslijed čega je srušen do temelja, a populacija desetkovana. Smatra se najviše bombardovanim gradom na Balkanu tokom Prvog svjetskog rata, usporedivim jedino s Verdenom u Francuskoj.

Tone eksplozivnih sredstava ostale su zakopane u zemlji, najviše duž bivših linija fronta i artiljerijskih pozicija. Vojske su prilikom povlačenja često zakopavale zalihe kako bi ih sakrile od neprijatelja.

Građevinski radnici i danas pronalaze bombe

Danas, otkriće još jedne bombe iz Prvog svjetskog rata u Bitolju samo je fusnota u policijskim biltenima, gotovo neprimijećena u medijima. Posljednje kratko saopštenje policije stiglo je početkom oktobra, navodeći da je „deminer iz Direkcije za zaštitu i spasavanje pronašao staru neeksplodiranu artiljerijsku granatu kalibra 75 mm“ u centralnom dijelu Bitolja.

Otkriće 2.800 pušaka iz Prvog svjetskog rata, zajedno s pet ručnih granata i jednom artiljerijskom granatom u junu, privuklo je nešto veću pažnju medija. Ovo oružje i municija pronađeni su na mjestu bivših kasarni, gdje je sada planirana stambena izgradnja, otprilike pola kilometra od Širokog sokaka.

„Javnost često čuje o velikim otkrićima neeksplodiranog materijala, ali na terenu se suočavamo s mnogim manjim izazovima tokom cijele godine“, izjavili su iz bitoljskog Direktorata za zaštitu i spasavanje.

„Tokom privatnih građevinskih radova, kada se vrši kopanje, stanovnici ili radnici na gradilištima često pronađu eksplozivna sredstva, koja su često zakopana plitko, na dubini od 30 centimetara do metar i po“, dodali su.

U oktobru je  ministar za saobraćaj Aleksandar Nikoloski najavio da će eksplozivna sredstva iz Prvog svjetskog rata usporiti izgradnju novog autoputa između Bitolja i Prilepa, zbog čega se završetak te dionice očekuje za dvije do tri godine.

„Imamo ozbiljan problem s deminiranjem, budući da put prolazi kroz liniju fronta iz Prvog svjetskog rata. Mnogo je eksplozivnih sredstava koja će zahtijevati dugotrajno uklanjanje“, izjavio je Nikoloski za TV 21.

Neka otkrića mjere se tonama

Stanovnici Bitolja prvi put su postali svjesni da problem s neeksplodiranim sredstvima nije zanemariv i da doslovno žive na „tepihu“ od bombi 2008. godine, kada su lokalne vlasti započele izgradnju šetališta u gradskom parku, nastavku Širokog sokaka. U roku od nekoliko dana, radnici su otkrili stotine neeksplodiranih artiljerijskih granata u tom području. Kasnije se ispostavilo da je cijelo to područje, u blizini željezničke stanice, starih kasarni i gradskog stadiona, bilo pravo žarište.

Ogromna količina stare municije pronađena je 2020. godine prilikom radova na proširenju gradskog stadiona. Te godine, ukupno 12.300 komada eksplozivnih sredstava, teških 110 tona, iskopano je na površini planiranoj za novu tribinu i okolna područja. Prvo su bila skladištena, a kasnije ih je vojska detonirala na poligonu Krivolak.

Sada u Bitolju radi samo jedan deminer, Gjorgi Stefanov, koji je bio angažovan na uklanjanju pušaka i granata u junu.

„Područje je očišćeno od eksplozivnih sredstava, ali ne možemo isključiti mogućnost da je nešto preostalo u široj okolini“, rekao je.

Objasnio je da je logično što je ovo područje posebno opasno jer je vjerovatno korišćeno kao skladište municije tokom povlačenja Centralnih sila iz grada.

„Municija zakopana pod zemljom smatra se relativno sigurnom, ali kada se iskopa i ostavi na otvorenom, brzo je moramo ukloniti jer svaka smetnja, pa čak i munja, može izazvati varnicu“, objasnio je Stefanov.

Jedan stručnjak za cijeli grad i okolinu nije dovoljan, upozorava, dodajući da, zbog niske plate i visokog rizika, ovaj posao nije privlačan mnogim potencijalnim radnicima. Kada obavlja delikatne zadatke, često mora tražiti pomoć iz drugih regija.

Kostadin Popovski, penzionisani vatrogasac i deminer iz Bitolja, smatra da, s obzirom na sve veću urbanizaciju područja, vlasti treba da zahtijevaju obavezno deminiranje prije početka bilo kakve nove gradnje.

„Mnogo puta sam rizikovao život i često ponavljao da Bitolj leži na bombama. Međutim, imam osjećaj da smo se navikli da mirno živimo s ovom opasnošću“, rekao je Popovski.

„Brine me to što izgleda da su se i nadležne institucije navikle na ovo stanje, pa rade vrlo malo“, dodao je.

Popovski ističe da njegov dugogodišnji apel za akcioni plan za sveobuhvatno čišćenje mina u gradu i okolini nije naišao na odgovor. Iz Opštine Bitolj za BIRN su izjavili da ozbiljno pristupaju ovom pitanju, ali da bi temeljno uklanjanje mina zahtijevalo resurse van njihovog kapaciteta. Dodali su da „neprestano upozoravaju građane Bitolja na opasnost od eksplozivnih sredstava“, savjetujući im da pozovu vlasti ako pronađu nešto – i da bombe nikada ne diraju sami.