Ministarstvo kulture i medija je bez jasnih kriterijuma i obrazloženja odlučivalo o podizanju spomenika prije roka predviđenog Zakonom o spomen-obilježjima, pokazalo je istraživanje BIRN-a.

Analiza odluka Ministarstva kulture i medija o podizanju spomen-obilježja, koje je BIRN dobio putem zahtjeva za slobodan pristup informacijama, pokazala je da ministarstvo nije davalo jasna obrazloženja prilikom odobravanja ili odbijanja predloga za podizanje spomen-obilježja prije zakonskog roka.

Prema dokumentaciji dostavljenoj BIRN-u, ministarstvo je, između ostalog, odobrilo da se prije zakonskog roka podigne spomen-obilježje mitropolitu crnogorsko-primorskom Amfilohiju Radoviću, slikaru Urošu Toškoviću, književniku Huseinu Bašiću i pjesniku Božu Bulatoviću, dok su odbijeni zahtjevi da se trg u Murinu imenuje u Trg NATO žrtava, a bazen u Podgorici nazove po treneru vaterpolo reprezentacije Crne Gore Petru Porobiću.

Ministarstvo nije imalo jednake kriterijume ni prilikom odlučivanja o podizanju spomenika pripadnicima Vojske Jugoslavije koji su poginuli tokom bombardovanja Savezne Republike Jugoslavije (SRJ) 1999. godine.

Spomen-obilježja se podižu u skladu sa godišnjim programom koji predlaže opština, uz saglasnost Komisije za spomen-obilježja i Ministarstva kulture i medija.

Članom 9 Zakona o spomen-obilježjima propisano je da se spomen-obilježje ne može podići prije isteka roka od 20 godina od dana kada je lice umrlo, niti prije isteka roka od 50 godina od dana kada se događaj zbio. Spomen-obilježje može biti podignuto prije roka samo uz prethodnu saglasnost Vlade Crne Gore i Ministarstva kulture i medija.

Istoričar Miloš Vukanović smatra da se ta zakonska odredba koristi kao mehanizam za izuzetke zasnovane na političkim i selektivnim odlukama.

„Naravno da taj mehanizam može da se opravda potrebom da se u slučaju značajnog događaja ili tragedije obilježi sami događaj što prije. Ali prilikom takvih odluka očekivano je da se radi o događajima i ličnostima oko kojih postoji društveni konsenzus, a nikako ne o onima o kojima i dalje postoje podijeljena mišljenja“, kazao je Vukanović za BIRN.

Nakon pritiska javnosti ministarstvo revidira odluke

Istraživanje BIRN-a je pokazalo da je ministarstvo mijenjalo odluke nakon pritiska javnosti i odobravalo zahtjeve za podizanje spomenika koji su prethodno odbijeni. Ministarstvo je prvo odbilo, a zatim odobrilo podizanje spomenika mitropolitu crnogorsko-primorskom Amfilohiju u Beranama, a svoju odluku su preinačili i u slučaju imenovanja Centra za kulturu u Plavu po bošnjačkom književniku Huseinu Bašiću.

Na inicijativu Eparhije budimljansko-nikšićke, Opština Berane je podnijela zahtjev za podizanje spomen-obilježja mitropolitu Amfilohiju, predlažući da bronzana statua visine 4,2 metra bude postavljena u gradskom parku i okrenuta ka Hramu Svetog Simeona.

Mitropolit Amfilohije predvodio je najveću vjersku zajednicu u Crnoj Gori – Srpsku pravoslavnu crkvu (SPC) i decenijama je bio ključna vjerska i politička ličnost u zemlji.

U dijelu javnosti osporavan je zbog podrške nacionalističkoj politici predsjednika Srbije Slobodana Miloševića tokom ratova u bivšoj Jugoslaviji, ali i zbog negativnih izjava o nacionalnim manjinama, crnogorskoj naciji, NATO-u i pripadnicima LGBT zajednice.

Mitropolit Amfilohije je u dijelu javnosti slavljen kao vođa višemjesečnih protesta sveštenstva i vjernika SPC protiv Zakona o slobodi vjeroispovijesti, koji su doveli do smjene vlasti u Crnoj Gori na parlamentarnim izborima u avgustu 2020. Mitropolit Amfilohije preminuo je 30. oktobra 2020.

Komisija za spomen-obilježja odbila je zahtjev Opštine Berane navodeći da nisu dostavljena obrazloženja koja mitropolita „sa stručnog i naučnog aspekta mogu svrstati u kategoriju dodatne izuzetnosti“. Iz Komisije su se tada pozvali i na crkvene kanone u kojima se spominje da je „potrebno da prođe najmanje 30 godina od upokojenja sveštene ličnosti da bi se moglo govoriti o njegovom djelu“.

Nakon što su iz Eparhije budimljansko-nikšićke odluku ministarstva nazvali “klimavom i poroznom”, ministarka kulture i medija Tamara Vujović poništila je prvobitno rješenje, navodeći da je donijeto bez saglasnosti Vlade Crne Gore. Ministarka je tada uputila javno „izvinjenje građanima i građankama Crne Gore i Eparhiji budimljansko-nikšićkoj“, nakon čega je Vlada u septembru 2024. dala saglasnost.

Tu odluku nisu podržali predstavnici Bošnjačke stranke i albanskih partija u Vladi, navodeći da je Amfilohije „sijao mržnju i pogrdnim imenima nazivao Albance, Bošnjake i muslimane, ali i Crnogorce čiju naciju nije priznavao”.

Iz ministarstva nijesu odgovorili na pitanja BIRN-a o razlozima zbog kojih su izmijenili prethodnu odluku da ne odobre podizanje spomenika.

Arheolog i izvršni direktor NVO Društvo za kulturni razvoj Bauo, Dušan Medin, smatra da prema zahtjevima za podizanje spomenika ministarstvo mora biti izuzetno obazrivo i krajnje odgovorno.

„Sama činjenica da neki ljudi donose odluku o tome da li neko ili nešto zaslužuje da dobije spomen-obilježje višestruko je kompleksna i zahtijeva racionalan i provjerljiv pristup. Taj pristup mora biti lišen i najmanjih dnevno-partijskih kalkulacija i ambicija, jer odluke ove vrste svakako ostavljaju dugoročne tragove na cjelokupno društvo“, kazao je Medin za BIRN.

Ministarstvo kulture, kojim je tada rukovodio Aleksandar Bogdanović, je nakon pritiska javnosti preinačilo i odluku kojom je odbijeno da Centar za kulturu u Plavu nosi ime po književniku Huseinu Bašiću. Književnik iz Plava bio je prvi urednik časopisa Almanah i predsjednik kulturnog društva Bošnjaka Sandžaka Preporod, a preminuo je u novembru 2007. godine.

Ministarstvo je u martu 2018. odbilo zahtjev Opštine Plav, navodeći da Bašićevo djelo „nema međunarodni, istorijski, naučni i kulturni značaj“, što su iz lokalne vlasti kritikovali kao negativan odnos prema nasljeđu Bošnjaka. Nakon toga, Bogdanović je u novembru 2018. preinačio odluku ministarstva, navodeći da se „podizanjem spomenika prije isteka zakonskog roka trajno obilježava značaj Bašića i ne postoji rizik da će biti devalviran u narednom periodu“.

Nejednak tretman poginulih tokom NATO bombardovanja

Istraživanje BIRN-a pokazalo je da Ministarstvo kulture i medija nije primjenjivalo jednake aršine prilikom odlučivanja o podizanju spomenika pripadnicima Vojske Jugoslavije i civilnim žrtvama NATO bombardovanja 1999. godine.

Komisija za spomen-obilježja je u maju prošle godine odobrila da se u Pljevljima podigne spomenik potporučniku Vojske Jugoslavije Predragu Peđi Leovcu, koji je 18. aprila 1999. poginuo na karauli Košare. Istovremeno je odbijen zahtjev da se jedna od ulica u Plužinama nazove po Simu Popoviću, takođe vojniku VJ, koji je poginuo na istom ratištu 11. aprila 1999.

Prema zvaničnim podacima, 108 pripadnika Vojske Jugoslavije poginulo je tokom napada pripadnika Oslobodilačke vojske Kosova (OVK) na karaulu Košare, koja se nalazila na granici sa Albanijom. Bitke su trajale od aprila do juna 1999. godine, a karaula je nakon rata dobila gotovo mitski status, posebno u Srbiji i na Kosovu.

U odluci o odobravanju spomenika Leovcu navodi se da je on „svijetao primjer hrabrosti i požrtvovanosti“ i da se njegovim obilježavanjem odaje počast svim „znanim i neznanim junacima“ koji su „prema položenoj zakletvi i ličnom osjećaju dužnosti stajali na liniji odbrane svoje zemlje“. Spomenik je otkriven u junu, uz prisustvo tadašnjeg premijera Srbije Miloša Vučevića.

Zahtjev Opštine Plužine da jedna od gradskih ulica ponese ime po Simu Popoviću ministarstvo je odbilo, navodeći da bi se za takav čin morali pružiti „izuzetni argumenti“, jer postoji „još hiljade mladih života izgubljenih u oružanim sukobima nastalim na ex-jugoslovenskom prostoru“. U obrazloženju koje potpisuje ministarka Tamara Vujović navodi se da je ministarstvo već odalo poštovanje sličnim slučajevima, konkretno u Opštini Pljevlja.

Sličan primjer desio se i 2019. godine, kada je ministarstvo odbilo inicijativu Opštine Plav da se glavni trg u Murinu preimenuje u Trg NATO žrtava, uz obrazloženje da nije protekao zakonski rok od 50 godina. Inicijativa je bila posvećena sjećanju na šestoro civila, uključujući troje djece, koji su stradali tokom vazdušnog napada NATO-a na Murino 30. aprila 1999. godine.

Istoričar Miloš Vukanović smatra da je neophodno da protekne određeni period prije nego što društvo može objektivno da ocijeni zaslužuju li neka ličnost ili događaj trajno obilježavanje.

„U tom periodu sazrijevanja, društvo prije svega treba da procijeni da li su ličnosti i događaji i dalje relevantni. Treba procijeniti kako se održalo njihovo nasljeđe i da li su se pojavila druga viđenja njihovog značaja“, kazao je Vukanović za BIRN.

Odluke bez detaljnih obrazloženja

Ministarstvo kulture i medija odobravalo je pojedine zahtjeve za podizanje spomen-obilježja prije isteka zakonskog roka, bez jasnog obrazloženja ili preciznih kriterijuma, pokazuje analiza BIRN-a.

Tako je Opštini Bar odobreno da podigne spomenik slikaru i crtaču Urošu Toškoviću, koji je preminuo u martu 2019, iako zakon predviđa da mora proći 20 godina od smrti. Slično, Opština Budva dobila je saglasnost da Narodnu biblioteku imenuje po istoričaru dr Miroslavu Luketiću, preminulom 2022. godine.

Saglasnost za spomenik Toškoviću dala je tadašnja ministarka prosvjete, nauke, kulture i sporta Vesna Bratić, obrazlažući da je riječ o istaknutoj ličnosti i jednom od najznačajnijih crnogorskih i evropskih umjetnika. U slučaju Budve, tadašnja ministarka kulture Maša Vlaović je u odluci navela samo da su „ispunjeni zakonski uslovi“, bez daljeg pojašnjenja.

Arheolog i izvršni direktor NVO Društvo za kulturni razvoj Bauo, Dušan Medin, smatra da političke partije imaju značajan uticaj na odluke o spomenicima – kako na državnom, tako i na lokalnom nivou, s obzirom na to da lokalne samouprave iniciraju predloge.

„Svi znamo da političke partije i njihovi predstavnici itekako imaju interesa u procesima memorijalizacije ne samo ličnosti, nego i istorijskih događaja, fenomena itd, i da se nažalost, gotovo uvijek vode partijskim i partikularnim a ne opštim društvenim interesom“, kazao je Medin.

Za razliku od prethodnih primjera, ministarstvo je u julu 2025. odbilo zahtjev Glavnog grada da zatvoreni bazen u Sportskom centru Morača u Podgorici ponese ime Petra Porobića, bivšeg selektora Vaterpolo reprezentacije Crne Gore i osvajača zlata na Evropskom prvenstvu 2008. Porobić je preminuo u oktobru 2023. godine, a Ministarstvo je navelo da „nisu ispunjeni zakonski uslovi za saglasnost“.

Slično, u avgustu 2023. odbijen je predlog Opštine Plužine da gradski amfiteatar ponese ime književnika Koste Radovića, preminulog 2019. godine. Komisija za spomen-obilježja ocijenila je da predlog ne sadrži činjenice i podatke koji bi opravdali izuzetak od zakonskog roka. Radović je bio pjesnik iz Pive i dobitnik nagrade za životno djelo Udruženja književnika Crne Gore.

Medin ističe da odluke komisije za spomen-obilježja, kao i njihov sastav, moraju biti poznati javnosti: „Posebno je važno da i obrazloženja odluka budu uvijek transparentna i da u najkraćem roku po donošenju budu objavljena.“