UNICEF-ovo istraživanje iz 2024. procjenjuje da je oko 370 miliona žena i djevojčica, odnosno svaka osma na svijetu, do 18. godine bila silovana ili izložena nekom drugom obliku seksualnog zlostavljanja. Prema tim podacima u Srbiji gotovo svaka deseta žena ili djevojka doživi silovanje ili pokušaj silovanja.

Uprkos ovako alarmantnim podacima i činjenici da su počinioci silovanja često osobe poznate žrtvi, Srbija još nije uskladila svoje zakone sa Istanbulskom konvencijom, evropskim sporazumom koji je ratifikovala 2013. godine, a koji ima za cilj sprečavanje nasilja nad ženama i unaprijeđenje njihovih prava.

Konvencija obavezuje države potpisnice da svako seksualno ponašanje bez pristanka – uključujući i silovanje – bude definisano kao krivično djelo seksualnog nasilja.

Sada u Srbiji planiraju da izmijene Krivični zakonik i uvedu novo krivično djelo „seksualni odnos bez pristanka”, ali paralelno sa postojećim djelom „silovanje”.

Oba djela se odnose na seksualni odnos bez pristanka, ali da bi se kvalifikovalo kao silovanje, žrtva mora da dokaže da je djelo izvršeno upotrebom sile ili prijetnje koja ju je onemogućila da pruži otpor.

Prema predloženim izmjenama, propisana kazna za „seksualni odnos bez pristanka” bila bi od 3 do 12 godina zatvora, dok bi za silovanje ostala kazna od 5 do 12 godina.

„Uvođenjem novog krivičnog djela ‘seksualni odnos bez pristanka’ širimo krug lica koja su zaštićena, jer je praksa pokazala da postoji grupa žena koja ostaje nezaštićena zbog toga što se silovanje može dokazati samo ako je bilo prijetnje, sile ili nemogućnosti otpora”, izjavio je ministar pravde Nenad Vujić za Radio-televiziju Srbije.

Međutim, feministkinje i pravnici izražavaju sumnju. Strahuju da bi novo djelo moglo omogućiti tužiocima da slučajeve silovanja prekvalifikuju u blaže djelo „seksualni odnos bez pristanka” kada ne mogu da dokažu silu ili prijetnju – što se u praksi dešava često. To bi, kažu, moglo rezultirati blažim kaznama za počinioce i uskraćivanjem pravde za žrtve.

„Krivični zakonik Srbije i dalje sadrži zastarjelu definiciju silovanja, koja podrazumijeva upotrebu sile ili prijetnje”, kazala je Sanja Pavlović iz Autonomnog ženskog centra, organizacije koja više od 30 godina pruža pravnu i psihološku pomoć ženama žrtvama silovanja.

„To znači da žrtva mora da dokaže da se opirala da bi se djelo priznalo kao silovanje. Teret dokazivanja je na njoj.”

„Vlada Srbije pokušava da se formalno uskladi sa Istanbulskom konvencijom, ali umjesto da izmijeni definiciju silovanja tako da obuhvati svaki seksualni odnos bez pristanka, oni uvode novo djelo koje ima niže kazne od silovanja”, objašnjava Pavlović.

„Drugim riječima, uvode blaži oblik silovanja, dok zastarjela definicija silovanja ostaje ista.”

Ignorisanje stvarnosti

Tradicionalne definicije silovanja koje se zasnivaju na sili ili prijetnji ignorišu psihološku stvarnost da mnoge žrtve nisu u stanju da pruže otpor tokom napada.

Poznat je slučaj Žizel Peliko iz Francuske – tokom deset godina silovalo ju je 50 muškaraca, dok ju je suprug drogirao da bi zaspala. Budući da je bila bez svijesti, nije mogla da se brani.

Pavlović objašnjava da zahtjev za dokazom otpora ne samo da krši Istanbulsku konvenciju, već i naučne činjenice.

„U traumatičnoj situaciji, žrtva često potpuno ‘zamrzne’. Pokušaj otpora može biti izuzetno opasan, a bilo je slučajeva femicida gdje je žrtva ubijena upravo zato što je pokušala da se odupre”, kaže ona.

Jovana Kolarić, istraživačica u Fondu za humanitarno pravo, navodi da ovakav pristup vlasti omogućava „arbitrarno kvalifikovanje krivičnog djela, pri čemu osuđeni može imati pogodnosti u zavisnosti od kvalifikacije.”

„Izbor kvalifikacije određuje da li će kazna biti blaža ili stroža, i utiče na mogućnost uslovnog otpusta”, rekla je Kolarić za BIRN.

„Umjesto da unaprijede definiciju silovanja, predlagači su uveli kompromisno rješenje – novo krivično djelo koje omogućava da se većina slučajeva seksualnih odnosa bez pristanka kvalifikuje kao ‘seksualni odnos bez pristanka’, koji nosi blaže kazne i mogućnost uslovnog otpusta.”

Ona je takođe ukazala na nedostatke Nacrta zakona o izmjenama i dopunama Zakonika o krivičnom postupku, koji ne zabranjuje ispitivanje žrtava o njihovom ranijem seksualnom životu, niti zabranjuje upotrebu „pristanka žrtve” kao odbrane u slučajevima zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava.

Pouke iz Hrvatske i Češke

Srbija nije jedina evropska zemlja čiji zakoni o silovanju i dalje počivaju na pretpostavci o sili, prijetnji ili nesposobnosti žrtve da pruži otpor.

U mnogim zemljama Evropske unije, u odsustvu dokaza o nasilju ili u slučajevima gdje su žrtve bile preplašene, onesposobljene ili u stanju šoka, počinioci su često oslobađani.

Od kada je Istanbulska konvencija stupila na snagu 2014. godine, 16 zemalja EU promijenilo je svoje zakonodavstvo kako bi nedostatak pristanka postao osnovni element krivičnog djela silovanja. Među njima su Hrvatska i Češka.

U Hrvatskoj je 2013. uvedeno krivično djelo „seksualni odnos bez pristanka”, ali je 2019. ukinuto nakon višegodišnje kampanje ženskih organizacija i stručnjaka. Djelo je tada uključeno u član 153. Krivičnog zakonika – kao stav 1 krivičnog djela „silovanje”.

Jedan od slučajeva iz hrvatske sudske prakse, koji je analizirala istraživačica Iva Lovrin, odnosi se na muškarca koji je nakon što je ošamario suprugu, prisilio je na seksualni odnos. Umjesto za silovanje, suđeno mu je za „seksualni odnos bez pristanka”, iako je žrtva bila u strahu od daljeg nasilja.

Češka je 2024. izmijenila definiciju silovanja u Krivičnom zakoniku – od „prisilnog odnosa” ka bilo kom seksualnom kontaktu bez pristanka. Prema izmjenama, neslaganje žrtve više ne mora biti izraženo riječima, a uzimaju se u obzir situacije u kojima žrtva ne može da izrazi volju (npr. zbog bolesti, sna, psihičkog poremećaja, pijanstva ili invaliditeta).

„Ključno u našoj kampanji za promjenu definicije silovanja bilo je to što smo dali prostor žrtvama da javno ispričaju svoje priče”, tvrdi Irena Hulova iz češke organizacije Lobbio.

„To je imalo ogroman efekat – otvorilo je oči javnosti o tome kako silovanje zaista izgleda i kakve posljedice ostavlja na žrtve. Ali isto tako, važno je bilo dopuniti to čvrstim podacima o tome koliko žena doživi silovanje i koliko je često počinilac neko blizak žrtvi.”