Uvođenje digitalnog eura u Crnoj Gori bi moglo da unaprijedi ekonomiju i borbu protiv pranja novca ali i otvori prostor za narušavanje privatnosti građana, pokazala je analiza BIRN-a.

Digitalna valuta centralne banke (CBDC – Central Bank Digital Currency) je oblik novca u digitalnoj formi koji izdaje centralna banka neke države, poput papirnih novčanica i kovanica. Za razliku od kriptovaluta koje funkcionišu decentralizovano i nemaju državnu garanciju, CBDC bi imao status zvaničnog, stabilnog i regulisanog sredstva plaćanja.

Evropska centralna banka (ECB) je u novembru 2023. ušla u pripremnu fazu razvoja i testiranja digitalnog eura, koja je trajala do oktobra ove godine. Prema procjenama ECB-a, nakon odobrenja Evropskog parlamenta i vlada država članica eurozone, prva verzija digitalnog eura mogla bi biti dostupna do kraja 2028. godine.

Ekspertkinja za razvojne finansije i blockchain tehnologije, Iva Đurović, smatra da digitalni euro može poboljšati pristup platnim uslugama.

„Ja tu vidim veliki potencijal. Ako digitalna valuta omogući lako otvaranje digitalnog novčanika bez papirologije i skrivenih naknada, ima potencijal da privuče ljude koji bankama ne vjeruju ili im banke jednostavno nisu dostupne“, kazala je Đurović BIRN-u.

Centralna banka Crne Gore je početkom 2023. pokrenula pilot-projekat nacionalne digitalne valute u saradnji sa američkom fintech kompanijom Ripple, poznatom po razvoju digitalne valute XRP za međunarodne transfere.

„Ripple je CBCG otvorio pristup softverskom sistemu za testiranje bez stvarnih podataka, u kome je CBCG simulirala funkcionalnosti programabilne valute i tokenizacije imovine“, kazala je BIRN-u viceguvernerka CBCG, Zorica Kalezić.

Agencija Reuters je 8. avgusta objavila da je američka Komisija za hartije od vrijednosti (SEC) okončala sudski postupak protiv kompanije Ripple Labs zbog navodne prodaje neregistrovanih hartija od vrijednosti, pri čemu je ostala na snazi kazna od 125 miliona dolara. Ripple i SEC su postigli dogovor da odustanu od žalbi na kaznu Saveznog suda u Njujorku kojom je zabranjena prodaja Ripple XRP tokena institucionalnim investitorima.

Iz CBCG nijesu odgovorili na dodatni upit BIRN-a da li su upoznati sa odlukom SEC i i kako to utiče na partnerstvo sa američkom kompanijom.

Pilot-projekat je pauziran nakon što je Evropska centralna banka u junu 2023. predstavila zakonodavni paket za digitalni euro, čime je ubrzana regulativa na nivou EU.

„Usljed promjene strateškog konteksta i prioriteta koji EU trenutno daje razvoju digitalnog eura, CBCG je u koordinaciji sa evropskim partnerima privremeno pauzirala pilot-projekat“, kaže Kalezić.

Rizik za privatnost građana

Međutim, u izvještajima međunarodnih organizacija upozorava se da uvođenjem digitalnog eura raste rizik od ugrožavanja privatnosti građana.

Navodeći da CBDC omogućava stvaranje „digitalnog traga“ koji se može prikupljati i čuvati iz Međunarodnog monetarnog fonda (MMF) su prošlog novembra upozorili da korišćenje tih podataka može predstavljati rizik za privatnost i povjerenje u novac centralne banke.

I Evropski nadzornik za zaštitu podataka (EDPS), nezavisno nadzorno tijelo EU, upozorilo je da koncentracija svih podataka o plaćanjima u rukama centralne banke povećava rizik od narušavanja privatnosti građana, sajber napada i neovlašćenog nadzora.

Iva Đurović smatra da digitalni euro otvara pitanje privatnosti, jer će transakcije biti vidljive centralnim vlastima.

„To znači da građani potencijalno gube nivo anonimnosti koji danas daje gotovina. Ipak, ECB obećava da će privatnost biti maksimalno zaštićena – kroz modele ograničenog praćenja i tehnička rješenja koja omogućavaju manju transparentnost kod manjih iznosa, dok će veće i sumnjive transakcije biti nadzirane u svrhu sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma“, tvrdi Đurović.

Iz Evropske centralne banke su kazali da glavni sistem digitalnog eura neće imati direktan pristup ličnim podacima i detaljima kupovina građana.

Zorica Kalezić tvrdi da CBCG podržava pristup Evropske centralne banke u kojem je zaštita privatnosti jedan od ključnih ciljeva.

„Taj pristup predviđa i offline plaćanja koja bi pružala nivo privatnosti sličan gotovinskim transakcijama. Podaci o identitetu korisnika i detaljima njihovih transakcija bili bi zaštićeni i korišćeni isključivo u zakonom predviđene svrhe“, kaže Kalezić.

Iz Agencije za zaštitu ličnih podataka (AZLP) kazali su BIRN-u da od Centralne evropske banke očekuju da obaveže nacionalne centralne banke na primjenu najviših standarda zaštite ličnih podataka. Podsjećajući da svaka masovna automatizovana obrada podataka nosi rizik od povrede prava građana, iz AZLP-a su kazali da projekat digitalnog eura mora podrazumijevati napredne mjere zaštite.

Na kršenje privatnosti građana upozoravano je kada je Kina 2019. pokrenula pilot-projekat digitalnog juana (e-CNY). Digitalni juan funkcioniše po principu „kontrolisane anonimnosti“, čime se omogućava privatnost za male transakcije, dok veće zahtijevaju identifikaciju.

Eksperti su tada upozoravali da e-CNY otvara nove oblike državnog nadzora građana kroz kontrolu načina na koji obavljaju plaćanja.

Analitičar kripto-tržišta Novak Svrkota upozava da se centralna digitalna valuta može zloupotrijebiti.

„Generalno gledano, CBDC su ogromna moć u rukama svake države, posebno nedemokratskih režima. Mogućnost da nekome jednim klikom zamrznete račun i faktički ga isključite iz finansijskog sistema zaista je ogromna moć. To je nivo kontrole koji nismo imali do sada, naročito kad više ne bude keša“, kazao je Svrkota BIRN-u.

Međutim, Đurović smatra da su šanse za zloupotrebu male u evropskom finansijskom prostoru kojem pripada Crna Gora.

„Rizik narušavanja privatnosti postoji ali zavisi od dizajna sistema i ravnoteže između sigurnosti i individualnih prava. Na sreću, Crna Gora je pod okriljem Evropske centralne banke a ne Kine“, kazala je Đurović.

Prilika za kontrolu sumnjivih transakcija

Iz Uprave policije su kazali BIRN-u da bi digitalni euro mogao unaprijediti analizu finansijskih tokova, kroz automatizovanu identifikaciju sumnjivih transakcija putem ugrađenih algoritama i  tzv. ‘compliance by design’ pristupa.

„Sistemi bazirani na vještačkoj inteligenciji mogli bi automatski detektovati odstupanja od uobičajenog ponašanja korisnika, korišćenje visokorizičnih šema i visokorizičnih trećih država“, naveli su iz Uprave policije.

Iz Uprave policije su naveli da njihov Sektor za finansijsko-obavještajne poslove ima automatski pristup podacima iz registara računa i sefova ali da bi za praćenje tokova digitalnog eura bilo potrebno uspostaviti kontrolisani pristup bazama CBCG-a, zajedničke procedure i zajedničke operativne timove. Tvrde i da uvođenje digitalnog eura zahtijeva tehničku obuku i nove digitalne alate za policiju, tužilaštvo i sudstvo.

U izvještaju o napretku za 2025. godinu Evropska komisija je pozvala crnogorske vlasti da povećaju efikasnost tužilaštva i sudova u slučajevima ozbiljnog i organizovanog kriminala, posebno pranja novca. Međunarodna NVO Globalna inicijativa za borbu protiv transnacionalnog organizovanog kriminala (GI-TOC) je u januaru 2022. upozorila da je Crna Gora i dalje visoko podložna pranju novca kao i da nedostaje uvid u kriptovalute i trgovinu zasnovanu na blockchain tehnologiji.

Istovremeno, MONEYVAL je u izvještaju iz 2023. konstatovao da Finansijsko-obavještajna jedinica (FIU) ima formirana odjeljenja za sumnjive transakcije, stratešku analizu i međunarodnu saradnju ali da postoje ozbiljne tehničke i institucionalne slabosti kao što su nedostatak stručnog kadra i kontinuirane obuke.

Zorica Kalezić iz CBCG-a smatra da bi digitalni euro poboljšao borbu protiv pranja novca jer omogućava digitalnu identifikaciju klijenata i kontrolu transakcija.

„Za razliku od korišćenja gotovine, digitalni euro bi mogao obezbijediti evidentiranje transakcija na način koji olakšava njihovu kasniju analizu i nadzor, čime bi se otežala zloupotreba finansijskog sistema u ilegalne svrhe i doprinijelo smanjenju uloge gotovine u sivoj ekonomiji“, kaže Kalezić.

Međutim, Iva Đurović smatra da tehnologija nije dovoljna.

„I ako su podaci transparentni, to ne znači ništa ako ne postoje politička volja i ako pravosuđe nije spremno da kazni one koji peru novac preko državnog sistema. A ozbiljno pranje novca se najvjerovatnije ni neće odvijati preko CBDC-a, već preko banaka i kriptovaluta“, kazala je Đurović.

Crnogorske komercijalne banke nijesu odgovorile na pitanja BIRN-a o tome da li su spremne za uvođenje digitalnog eura, dok iz Centralne banke tvrde da ne mogu dati procjenu troškova procesa dok se na nivou EU ne usvoje konačne tehničke i operativne specifikacije.