„Mislim da je ovo zapravo prvi autentični i istinski građanski protest u Bugarskoj, u kojem se radi isključivo o ljudima“, ističe aktivista, edukacioni mentor i novinar Aleksandar Gradinarov, jedan od glavnih organizatora demonstracija u četvrti Musagenitsa u Sofiji protiv brisanja četiri hektara zelene površine između nekoliko starih stambenih blokova i planirane gradnje nove saobraćajnice i stambenog kompleksa visokog 35 metara.

Njegova tvrdnja može djelovati prilično smjelo, budući da je Bugarska često zahvaćena talasima protesta, naročito u protekloj deceniji. Ipak, postoje neki zanimljivi aspekti aktivizma u četvrti Musagenitsa, a jedan od najvažnijih je da se uprkos svemu pokazao kao uspješan.

Bez regulativa

Musagenitsa je mala četvrt u istočnom dijelu Sofije, čiji je razvoj počeo šezdesetih a njena karakteristika su još uvijek zelene površine i široki prostori između stambenih blokova. Usljed toga, ta četvrt je svojevrsna oaza u gradu.

Okolne četvrti poput Darvenitse i naročito Studentskog grada (gdje su nekada uglavnom živjeli studenti, ali se danas tamo nalaze i standardna domaćinstva i često je navođen kao primjer neregulisane građevinske ekspanzije) trpili su zbog novih građevinskih radova, sa blokiranim putevma i novim gusto naseljenim oblastima uprkos lošoj infrastrukturi.

Meta demonstracija u Musagenitsi su planirani građevinski radovi na zelenoj površni ispred bloka #101. Opština je 2004. godine, nakon aukcije, prodala vlažno zeleno područje ispunjeno drvećem investitoru Petju Blaskovu. Nema dostupnih zvaničnih niti javnih podataka o iznosu koji je za zemljište platila firma Blaskova „Ujhen krust 2001“, čiji je suvlasnik njegov sin Petja Blaskov mlađi. Napori Aleksandra Gradinarova da dobije bilo kakav dokument u vezi sa ponudom do sada su bili bezuspješni, što podstiče sumnje da je zemljište prodato po nižoj cijeni od one koliko realno vrijedi.

Blaskov stariji je bio izdavač raznih dnevnih listova od ranih devedesetih, od kojih su pojedini bili naklonjeni vladi za vrijeme dominacije partije GERB, bivšeg premijera Bojka Borisova (2008 – 2021.), kao i prema „Pokretu za pravo i slobodu“ na čijem čelu je oligarh i poslanik Deljan Pevski koji je na meti sankcija prema „Magnicki“ zakonu.

Građevinski plan Blaskova opština je odobrila 2018. godine uz glasove predstavnika GERB-a, ali i bugarske Socijalističke partije, saveznice Pokreta za prava i slobodu Pevskog.

To nije prvi put da građevinski projekti Blevskog naiđu na lokalni otpor. U oktobru 2020, stanovnici Dianabada, druge četvrti blizu Musagenitse, protestovali su protiv novog kompleksa za višestruku namjenu koji je planirao Blaskov, a koji bi se nalazio veoma blizu jedne predškolske ustanove.

Tada su demonstracije održane dok su građevinski radovi već bili u toku i kompleks je završen. Ovog puta, protesti protiv projekta u Musagenitsi počeli su prije nego što su građevinski radovi mogli da počnu i stvari su tekle drugačijim tokom.

 ‘Sofija mafija!’

BIRN se sastao sa Aleksandrom Gradinarovim tokom toplog junskog dana, neposredno uoči protesta koji se održavaju svakog radnog dana od ponedjeljka do petka. Očigledno je Gradinarovu 27. rođendan, mada to samo usput spominje, a sva njegova pažnja usmjerena je na protest.

Od sredine marta, demonstranti poput Gradinarova okupljaju se svakog dana kako bi na 20-30 minuta blokirali raskrsnicu blizu bloka #101, kratko remećenje sa ciljem podizanja svijesti o onome što se dešava u četvrti. Kako se saobraćaj zaustavlja, stambene i poslovne zgrade u izgradnji u Studentskom gradu, koje se nadvijaju nad ovim područjem, simbol su prijetnje za Musagenitsu.

Mnogi od učesnika protesta potiču iz samog kvarta, ali neki, poput Gradinarova, žive u obližnjoj Darvenitsi. Za Gradinarova, Musagenitsa predstavlja simptom šireg problema sa korupcijom, sumnjivim interesima, nedostatkom regulativa naročito u ovim konkretnim četvrtima, i konflikta između onih na vlasti i onih zabrinutih zbog sistemskih problema u upravljanju gradom.

“Sofija mafija!” jedan je od slogana koji demonstranti uzvikuju svakog radnog dana, sa transparentima čija meta nije samo Blaskov, već i odlazeća gradonačelnica (2009 – 2023.) Sofije i članica GERB-a Jordanka Fandakova. Postoji čak i lažni znak u bloku #101 kojim je obližnja ulica sarkastično imenovana po Fandakovoj i glavnom arhitekti prijestonice Zdravku Zdravkovu, koji je na toj poziciji od 2016.

„Ali ima raznih vrsta ljudi koji dolaze, ne samo onih koje duboko zanima problematični način na koji sistem funkcioniše“, kaže Gradinarov.

Jedan od njih je stariji čovjek koji već decenijama živi u tom kraju i uprkos tome što je u osamdesetim godinama on prisustvuje svakom protestu, u kojima je na vrhuncu učestvovalo nekoliko stotina, ali tog dana je ih je bilo oko 50 – 60 iz jezgra pokreta.

„Moja djeca odrasla su i igrala se ovdje“, kaže on. „Ne znam zašto nema više ljudi, nešto nije u redu sa našim narodom.“

Pojedini demonstranti ne vide opasnost samo u brisanju zelenih površina, već i u tome kako ambiciozni projekti i visoke zgrade mogu kompromitovati arhitekturu tog područja i preopteretiti postojeću infrastrukturu.

„Šaljemo upozorenje da više ne može ovako – ne samo vlastima i mještanima, već cijeloj Bugarskoj“, kaže jedna žena koja radi kao inženjerka.“Zbog toga dolaze ljudi iz drugih četvrti – to je veliki cilj.“

Demonstranti su 29. aprila pokrenuli peticiju protiv planirane gradnje, koju je potpisalo preko 3000 ljudi i koja je poslata opštinskim vlastima. Takođe u aprilu, proteste je podržao Petko Goranov, regionalni guverner regiona „Studentski“ u kojem se nalazi Musagenitsa, što je rijedak slučaj da je neko na vlasti stao uz mještane.

Međutim, ne dijeli svako entuzijzam inženjerke; demonstranti tvrde da su u više navrata verbalno napadani, a jednom su čak i fizički napadnuti zbog blokiranja saobraćaja. Gradinarov takođe tvrdi da su se u demonstracije infiltrirali oni, koji su poslati da zapisuju ko prisustvuje protestima. Druge prosto iritira što protesti zaustavljaju saobraćaj na kraju radnog dana.

Ipak, upornost demonstranata se isplatila. Gradinarov je nekoliko nedjelja kasnije BIRN-u poslao poruku sa trijumfalnim: „Pobijedili smo.“

Nakon pregovora sa Gradskim vijećem Sofije, vlasti su se 21. jula saglasile da ponovo preuzmu to područje i obeštete Blaskova drugom imovinom u drugoj četvrti koja neće biti u blizini postojećih stambenih zgrada.

Protesti – simptom šireg nezadovoljstva

Projekti prenamjene prostora izazivaju proteste i u drugim djelovima prijestonice. Mnogi ljudi dijele uznemirenost stanovnika Musagenitse zbog načina na koji stalni građevinski radovi i buka, rast kirija i smanjena pristupačnost stambenog prostora negativno utiču na njihove živote što dovodi do nestanka identiteta kvarta kao mirnog i zelenog mjesta.

Stanovnici obližnjeg Studentskog grada su, na primjer, kratko protestovali u maju protiv izgradnje novog stambenog kompleksa koji bi ograničio zelene površine i parkinge, kao i opteretio lokalnu infrastrukturu. Na svim ovim protestima, domaćinstva su se žalila lokalnim medijima da je sve manje prostora gdje mladi roditelji mogu šetati ili gdje djeca mogu bezbjedno da se igraju.

Tokom juna i jula, stanovnici gusto naseljenog kvarta „Zona B-5“, koji se smatra jednim od najambicioznijih urbanih projekata socijalističke ere sa svojim impozantnim panelskim blokovima izgrađenim tokom osamdesetih (a koji je posljednjih godina reputaciju stekao zbog kriminala), protestovali su protiv izgradnje novog stambenog bloka koji je uzrokovao probleme u saobraćaju i visok nivo buke. Takođe, postoje strahovi da bi radovi na izgradnji mogli izazvati poplave, budući da se ispod tog područja nalazi vodonosni sloj, a mnogi sumnjaju da je sprovedena adekvatna geološka analiza.

Kao i u slučaju Musagenitse, zemljište u „Zoni B-5“ je bilo u vlasništvu opštine prije nego što je 2015. godine prodato privatnom investitoru, a građevinska dozvola je odobrena naredne godine.

Međutim, apetit za ovu parcelu zemljišta je bio velik već izvjesno vrijeme, a prvu protestnu notu protiv potencijalnih građevinskih radova mještani su lokalnoj opštini uputili još 2010.

Na demonstracijama održanim krajem jula, demonstranti su zahtijevali da opština ponovo kupi zemljište i kompenzuje investitora drugom nekretninom, isto kao u slučaju Museganitse.

Slučajevi u „Studentskom gradu“ i „Zoni B5“ do sada su neriješeni.

Slične demonstracije organizovane su i u drugim gradovima širom Bugarske. Stanovnici Plovdiva, drugog po veličini grada u zemlji, su krajem 2022. izašli na ulice protiv planiranih građevinskih radova na glavnoj gradskoj zelenoj površini, oko gradskog Veslačkog kanala. Zatim u maju ove godine u Kardžaliju, malom gradu blizu istočnih Rodopskih planina, održani su protesti protiv gradnje desetospratnog bloka koji bi uništio okolne zelene površine.

U Varni, najvećem gradu na bugarskoj crnomorskoj obali, koji je takođe prolazio kroz obimnu fazu razvoja, zabilježeni su razni protestni pokreti tokom posljednjih nekoliko godina. Najnoviji se odnosio na rušenje napuštenog javnog kupatila u istorijskom centru grada, koje mještani nazivaju „Pečurka“ zbog njenog kupolastog krova i modernističke arhitekture iz šezdesetih godina. Na tom mjestu je planiran hotel, koji će biti izgrađen u narednih pet godina u neposrednoj blizini stambenih blokova.

Uprkos mjesecima spekulacija i protesta krajem 2022. i početkom 2023, javno kupatilo je ipak srušeno krajem aprila. Početkom septembra, prvi put su inicirani sastanci između investitora i aktivista, a građani su izrazili strahove zbog smanjenja kvaliteta života usljed građevinskih radova i nepristupačnosti stambenog smještaja.

Kako je nedavno pokazala istraga BIRN-a i „g7.hu“, projekti građevinske prenamjene širom Centralne i Jugoistočne Evrope često se povezuju sa rastom cijena stanovanja, ne samo u Sofiji, već i u drugim regionalnim prijestonicama poput Budimpešte i Praga, gdje su investicije znatno veće nego u Sofiji.

Izborna tema

U vrijeme kada se produbljuje jaz između onoga što građani zahtijevaju i onoga što im se pruža, povjerenje u vlasti i izborne kandidate izgleda da blijedi u Bugarskoj.

Nakon protesta protiv vlade 2020. godine (prvobitno izazvanih ekološkim problemima i povećanom komercijalnom gradnjom duž Crnomorskog primorja), Bugarska je ušla u kontinuirani ciklus političkih previranja, što je dovelo do šest izbornih procesa (pet opštih i jednim predsjedničkim) u periodu između 2021. i 2023. prije nego što je osnovana koalicija suprotstavljenih blokova – „GERB/Ujedinjene demokratske snage“ i reformističkog dvojca „Mi nastavljamo promjene/Demokratska Bugarska“.

Kako očuvanje zelenih površina, održivi i pristupačni stambeni prostor mogu da koegzistiraju sa urbanim razvojem i rastom infrastrukturnih potreba biće jedna od ključnih tema u narednoj izbornoj fazi – na izborima za gradonačelnika zakazanim za 29. oktobar. Ta izborna trka će biti najveći test za dominaciju GERB-a u lokalnim vlastima i za pitanje hoće li njihova zaostavština, koja se povezuje sa optužbama za korupciju a od 2021. sa međunarodnim sankcijama, moći da se nastavi.

Retorika o očuvanju zelenih površina i Sofija kao ponovo pristupačan grad najviše je povezana sa kampanjom tehnološkog preduzetnika Vasilija Terzijeva, koji ima podršku od strane „Mi nastavljamo promjene“, „Demokratske Bugarske“, kao i „Sačuvajmo Sofiju“, građanske organizacije koja podiže svijest o infrastrukturnim i stambenim problemima, a nedavno se registrovala kao politička stranka.

Međutim, većina aktivista poziva na konkretnije korake i jasne strategije. Kada ih pitate o izborima, ljudi iz Musagenitse djeluju razočarano ponuđenim opcijama i takođe žale zbog nedostatka nezavisnih medija koji prate njihove aktivnosti.

„Predstavnici stranaka su voljni da podrže naše akcije ako mi napravimo prvi korak ka njima i ako na neki način vide da se to uklapa u njihovu agendu – ali ovo je naša stvar, pa smo oprezni. Trebalo bi da oni dođu da podrže naše proteste, a ne da mi prisustvujemo njihovim događajima“, kaže Gradinarov, koji razmatra buduće inicijative kako bi motivisao građane da se aktivnije uključe u odluke koje donose lokalne samouprave.

Gradinarov takođe pažljivo prati dugotrajne građevinske radove oko planiranog stambenog kompleksa sa podzemnim parkingom u ulici „8. decembar“ u Studentskom gradu. Uz prekide, radovi traju već tri godine i izazvali su razne probleme, uključujući poplave koje su se pojavile nakon iskopavanja na gradilištu. Nedavno je gradilište u narodu postalo poznato kao „Rupa“.

„Ova građanska energija ne smije da propadne. Obični ljudi su ti koji pozivaju na uzbunu kada nešto ozbiljno nije u redu i vrijeme je da više četvrti izađe na ulice“, kaže on.

Ovaj članak je urađen u saradnji sa „g7.hu“ i uz podršku „Journalismfund.eu“.