Ljekar Vladimir Dobričanin saznao je da je njegov identitet postao dio sofisticirane online prevare, tek kada ga je jedna starija sugrađanka pitala gdje može da kupi kapi za vid koje je on navodno preporučio.

Lik Dobričanina, hirurga i poslanika Ujedinjene Crne Gore, iskorišćen je za internet prevaru korišćenjem deepfake tehnologije za prodaju navodno ljekovitih čajeva, losiona, ulja, gelova i tableta.

„Tada sam malo istražio i vidio da se koristi moj snimak koji je preko vještačke inteligencije vrlo nestručno napravljen ali očigledno ima svoju svrhu u promovisanju nekakvih kapi koje sigurno ne poboljšavaju vid“, kazao je Dobričanin BIRN-u.

Video koji je montiran deepfake tehnologijom i objavljen na lažnim Facebook i Instagram profilima prikazuje Dobričanina kako preporučuje navodno ljekovite supstance koje liječe reumatizam, opstipaciju, impotenciju, hipertrofičnu prostatu i oslobađaju od parazita.

Video započinje tako što novinarka televizije Vijesti Mileva Kostić navodi da je Dobričanin „izvršio samoubistvo, jer nije mogao izdržati pritiske vlasti i farmaceutskih kompanija“. Na lažnom video snimku Dobričanin je prikazan kako govori da je devet od deset osoba u Crnoj Gori zaraženo parazitima i preporučuje preparat za čišćenje od njih.

Dobričanin je slučaj prijavio Upravi policije, navodeći da nije riječ samo o prevari i zloupotrebi njegovog lika već i o ugrožavanju zdravlja građana.

„Na ovaj način, ovi kriminalci dovode građane u zabludu i prodaju im nešto za šta niko ne može sa sigurnošću reći koji je sastav odnosno šta je zapravo taj preparat. Često, građani se savjetuju da prestanu sa već ordiniranim terapijama i da krenu da koriste ove lakrdijaške nazovi lijekove koji mogu, na taj način indirektno i direktno ugroziti i život građana“, tvrdi Dobričanin.

Analiza BIRN-a je pokazala da su linkovi zakačeni na sponzorisane objave za prodaju ljekovitih supstanci proksi (posrednički), te da vode na vebsajt kompanije Limited Charm, gdje se gotovo svaki proizvod prodaje u pola cijene i to za 39 eura.

Kompanija Limited Charm na sajtu navodi adresu u Tuzima, dok je u Centralnom registru privrednih subjekata (CRPS) registrovana pod promijenjenim imenom Digital Edge ali sa istom adresom.

BIRN je pozvao broj dostupan na vebsajtu kompanije i CRPS, a nakon obećanja da će neko pozvati novinarku i dati više informacija o kompaniji nisu više odgovarali na telefonske pozive.

Prema zvaničnim podacima Digital Edge je 2024. godine od poslovanja imala preko 1,6 miliona eura prihoda, a neto dobitak nakon oporezivanja iznosio je 75.637 eura.

Organizacija Debunk iz Bosne i Hercegovine je u oktobru 2023. objavila analizu u kojoj se navodi da kompanija Limited Charm koristi stotine stranica i profila na društvenim mrežama kako bi manipulativnim praksama prodala proizvode o kojima ne postoje informacije o porijeklu i sastavu. U analizi organizacija FakeNews tragač i Raskrinkavanje.ba iz decembra 2021. navodi se da se u državama regiona takvi proizvodi promovišu na stranicama sa lažnim ispovjestima korisnika i lažnim preporukama ljekara, kao i lažnim sertifikatima.

Na meti novinari, civilni aktivisti i političari

Lažni video u kojem je zloupotrebljen lik Vladimira Dobričanina jedna je od brojnih online prevara koje su u prethodnih pet godina registrovane u Crnoj Gori, a u kojima se identiteti javnih ličnosti zloupotrebljavaju na društvenim mrežama kako bi se promovisali lažni proizvodi, najčešće uz montaže ili deepfake sadržaje.

Prošlog avgusta objavljena je deepfake naslovna stranica dnevnog lista Vijesti sa fotografijom izvršne direktorice Mreže za afirmaciju nevladinog sektora (MANS) Vanje Ćalović Marković i naslovom “Da li je to zaista kraj njene karijere”. Na Facebook stranici “Football in Lebanon – Chido” je prošlog jula objavljena lažna vijest sa portala CDM na kojoj se nalazi fotografija novinarke Tamare Nikčević.

Prethodno su na sličan način zloupotrijebljena imena bivšeg ministra poljoprivrede Petra Ivanovića i novinara Dražena Živkovića za koje se navodi da će ih “Centralna banka tužiti zbog izjava koje su dali uživo u programu”. Tekstovi su u potpunosti izmišljeni i služe kao “mamac” za ulaganje u sumnjive transakcije putem platforme Nearest Edge.

Web stranica Nearest Edge se na društvenim mrežama predstavlja kao platforma za trgovinu kriptovalutama koja funkcioniše uz pomoć vještačke inteligencije. Portal Raskrinkavanje.ba je prošlog avgusta objavio da je Nearest Edge zloupotrebljavao lažne izjave javnih ličnosti iz Bosne i Hercegovine za online prevare.

Izvršna urednica portala Raskrinkavanje.me, Jelena Jovanović, objašnjava da kreatori prevara najčešće koriste fotomontaže i deepfake snimke za koje se često lako može utvrditi da nisu vjerodostojni.

„Međutim, upotrebom savremenih alata vještačke inteligencije određeni broj snimaka prosječnom korisniku društvenih mreža u nekom trenutku zaista može izgledati realno i istinito. Javne ličnosti u tim snimcima navodno obećavaju blagostanje i prosperitet, pod uslovom da korisnici brzo reaguju i ulože novac“, kazala je Jovanović BIRN-u.

„Da je riječ o online prevari možemo naslutiti ukoliko su sajtovi takozvani lenderi koji nemaju drugi sadržaj ili klikom na bilo koju od ponuđenih opcija pretraga vodi do linka za kupovinu određenog proizvoda koji se gotovo uvijek nudi po sniženoj cijeni“, dodala je Jovanović.

Krivičnim zakonikom predviđene su novčana i zatvorska kazna do jedne godine za neovlašćeno prikazivanje fotografije, filma ili fonogramama ličnog karaktera bez pristanka osobe na koju se odnosi.

Prema Zakonu o ljekovima u Crnoj Gori se mogu reklamirati samo ljekovi i medicinska sredstva koji imaju dozvolu Instituta za ljekove i medicinska sredstva, dok njihovo reklamiranje ne smije dovoditi u zabludu stručnu i opštu javnost. U slučaju da se proizvodima pripisuju ljekovita svojstva koja to nisu, predviđene su novčane kazne od 500 do 20.000 eura.

Istrage složene i dugotrajne

Iz Vladinog tima za odgovor na računarsko-bezbjednosne incidente (Computer Incident Response Team – CIRT) kazali su BIRN-u da su u prethodnih pet godina imali više desetina prijava koje se odnose na zloupotrebu lika, glasa, fotografija ili video materijala javnih ličnosti.

„Najveći porast primjećujemo od 2022. godine kada su alati zasnovani na vještačkoj inteligenciji postali široko dostupni i jednostavni za korišćenje. Veliki dio tih prijava odnosi se na pokušaje finansijskih prevara, dok se manji dio tiče drugih oblika manipulacije u digitalnom prostoru, gdje se prepoznatljivost javnih ličnosti koristi kao ‘mamac’ za građane“, navode iz CIRT-a.

Prema podacima CIRT-a javne ličnosti se najčešće zloupotrebljavaju u okviru prevara koje obuhvataju lažne investicione platforme, gdje se njihov lik koristi za prikaz „uspješnih priča“, lažne nagradne igre i kampanje. Građani se navode da kliknu na maliciozne linkove i deepfake sadržaje u kojima se simuliraju izjave javnih ličnosti radi promocije lažnih proizvoda ili investicionih prevara.

„Ovi slučajevi se evidentiraju u sklopu šire kategorije digitalnih prevara koje uključuju socijalni inženjering, fišing i zloupotrebu digitalnih identiteta. Kada se radi o deepfake tehnikama, slučajevi se dodatno označavaju kao zloupotreba audio-vizuelnog sadržaja generisanog vještačkom inteligencijom. U slučajevima koji uključuju javne ličnosti, radi se detaljnija analiza zbog većeg rizika po građane i brzine širenja takvog sadržaja“, ističu iz CIRT-a.

Andreja Mihailović, predsjednica organizacije Women4Cyber Montenegro, tvrdi da prevare treba prijaviti Upravi policije i CIRT-u iako u takvim slučajevima dometi institucionalnog odgovora ostaju ograničeni.

„Tehnička i pravna priroda deepfake prevara čini istragu složenom i često dugotrajnom. U Crnoj Gori i regionu, clickbait oglasi sa lažnim izjavama javnih ličnosti često vode ka serverima lociranim u inostranstvu, izvan jurisdikcije crnogorskih vlasti. Počinioci se pritom koriste VPN servisima, enkripcijom i lažnim digitalnim identitetima, što otežava identifikaciju i procesuiranje“, izjavila je Mihailović za BIRN.

Ona smatra da je potrebno jačati tehničke kapacitete i formalizovati međunarodnu saradnju koja bi omogućila bržu razmjenu podataka i hitne intervencije u slučaju digitalnih zloupotreba.

„Zbog loše međunarodne saradnje sporni sadržaj ostaje online prilično dugo. Problem je i što nekada objave budu obrisane prije kraja postupka, a počinioci ostanu neidentifikovani“, kazala je ona.

Sve više prijavljenih deepfake incidenata

Prema podacima Uprave policije tokom 2025. godine 42 osobe u Crnoj Gori su prijavile da su bile žrtve internet prevara, a procijenjena šteta koja im je nanijeta iznosila je oko 300.000 eura. Iz Uprave policije su 11. novembra kazali da se prevare organizuju preko lažnih stranica na društvenim mrežama koje promovišu lažne investicije.

„Zbog činjenice da je krivično djelo izvršeno korišćenjem informacionih tehnologija, koje su u ovom momentu toliko napredovale da je lako prikriti tragove, rješavanje ovakvih i sličnih slučajeva zahtijeva iscrpne analize i provjere. To zahtijeva i uključivanje međunarodnih partnerskih službi i inostranih kompanija“, kazali su iz Uprave policije.

Mihailović navodi da je u prva tri mjeseca ove godine broj prijavljenih deepfake incidenata premašio ukupan broj slučajeva zabilježenih tokom 2024. navodeći da su javne ličnosti mete u više od 55 odsto slučajeva.

Ona ističe da su najzastupljeniji formati koji uključuju lažne govore, simulirane medijske nastupe, izmijenjene fotografije i audio zapise, pri čemu video sadržaj dominira u političkim i finansijskim prevarama, a statične slike u kompromitovanju ugleda.

Prema istraživanju organizacije ZeroThreat udio deepfake metoda u digitalnim prevarama je od 2022. godine porastao za više od 2000 procenata, dok 60 odsto organizacija i dalje ne posjeduje adekvatne mehanizme za detekciju i odgovor.

„Ova pojava zahtijeva hitno normativno i institucionalno prilagođavanje, kombinaciju pravnih instrumenata, algoritamske forenzike i sistemske edukacije o digitalnoj autentičnosti. Samo takvim integrisanim pristupom moguće je očuvati povjerenje u javnu komunikaciju i spriječiti eroziju demokratskih procesa“, ističe Mihailović.

Evropski Akt o vještačkoj inteligenciji definisao je obavezu jasnog označavanja sintetički generisanih materijala, a takvi sadržaji moraju imati vidnu oznaku da su kreirani uz pomoć AI tehnologije.

 Vladimir Dobričanin ističe da je slučaj zloupotrebe njegovog identiteta prijavio online platformama na kojima je objavljen, ali da sadržaj nije uklonjen.

„Odgovor Facebooka i Instagrama je razočaravajući ali očekivan – navode da nije do njih da procjenjuju da li je nešto legalno ili nije. Samo su mene spriječili da dobijam dalje informacije od navedenih lažnih profila tako da su te platforme izmišljene upravo za ovakve kriminalne djelatnosti“, tvrdi Dobričanin.

Mihailović ističe da bi tehnološki giganti i digitalne platforme trebalo da implementiraju mehanizme koji prepoznaju manipulacije već u trenutku objave, označavajući sumnjive sadržaje do verifikacije autentičnosti.

„Od brzine reakcije platformi često zavisi razmjer štete – kašnjenje od svega nekoliko sati može omogućiti masovno širenje obmanjujućih sadržaja i trajno narušiti ugled pojedinaca“, kaže Mihailović.